Χαρτογραφήθηκαν εκατοντάδες γονίδια που λειτουργούν διαφορετικά στον άνδρα και τη γυναίκα

Για δεκαετίες, η επιστημονική κοινότητα αναζητά την απάντηση στο ερώτημα: υπάρχουν πραγματικά βιολογικές διαφορές ανάμεσα στον ανδρικό και τον γυναικείο εγκέφαλο; Οι απόψεις διίστανται — άλλοι θεωρούν ότι η συμπεριφορά και η νοημοσύνη διαμορφώνονται κυρίως από το περιβάλλον, ενώ άλλοι επιμένουν ότι η βιολογία έχει τον πρώτο λόγο. Νέα έρευνα όμως φαίνεται να φέρνει πιο κοντά την απάντηση, αποκαλύπτοντας ότι εκατοντάδες γονίδια λειτουργούν διαφορετικά στους εγκεφάλους ανδρών και γυναικών.

Τα ευρήματα προέρχονται από μια σειρά μελετών που συγκρίνουν την ενεργοποίηση των γονιδίων σε δείγματα εγκεφαλικού ιστού από άνδρες και γυναίκες. Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι εκατοντάδες γονίδια εμφανίζουν διαφορετικά επίπεδα δραστηριότητας ανάλογα με το φύλο και μάλιστα, αυτές οι διαφορές είναι ορατές ήδη από τα πρώτα στάδια της εμβρυϊκής ανάπτυξης. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι ο εγκέφαλος αρχίζει να διαφοροποιείται γενετικά πριν καν το σώμα αναπτύξει χαρακτηριστικά φύλου, όπως οι όρχεις ή οι ωοθήκες.

Η πρόοδος στην ανάλυση του ανθρώπινου γονιδιώματος επέτρεψε στους επιστήμονες να παρακολουθούν τη «φωνή» κάθε γονιδίου ξεχωριστά, μετρώντας πόσο ενεργό είναι σε κάθε ιστό. Το 2017, ερευνητές που συνέκριναν δείγματα από εκατοντάδες ανθρώπους ανακάλυψαν ότι περίπου το ένα τρίτο των 20.000 γονιδίων μας εκφράζεται σε διαφορετικό βαθμό ανάμεσα στα δύο φύλα, όχι μόνο στα αναπαραγωγικά όργανα, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά και σε ιστούς όπως οι μύες ή ο εγκέφαλος.

Μια πιο πρόσφατη μελέτη εστιασμένη ειδικά στον εγκέφαλο κατέγραψε 610 γονίδια που είναι πιο ενεργά στους άνδρες και 316 που είναι πιο ενεργά στις γυναίκες. Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν τεχνικές ανάλυσης του RNA (γνωστές ως transcriptomics) για να μετρήσουν τη δραστηριότητα κάθε γονιδίου, παρατηρώντας καθαρές διαφορές που συνδέονται με το βιολογικό φύλο.

Θα ήταν λογικό να υποθέσει κανείς ότι οι διαφορές αυτές προέρχονται κυρίως από τα γονίδια των χρωμοσωμάτων Χ και Υ. Όμως τα δεδομένα δείχνουν κάτι πιο ενδιαφέρον: το 90% των γονιδίων που εμφανίζουν διαφοροποιημένη δραστηριότητα βρίσκονται σε «κανονικά» χρωμοσώματα, κοινά και στα δύο φύλα. Αυτό σημαίνει ότι οι διαφορές δεν προέρχονται μόνο από τη γενετική δομή, αλλά και από επιγενετικούς μηχανισμούς που επηρεάζονται, μεταξύ άλλων, από τις ορμόνες του φύλου.

Τεστοστερόνη και οιστρογόνα φαίνεται να παίζουν κεντρικό ρόλο στη ρύθμιση πολλών από αυτά τα γονίδια, ενεργοποιώντας ή απενεργοποιώντας συγκεκριμένες περιοχές του DNA στον εγκέφαλο. Ωστόσο, οι επιστήμονες πιστεύουν ότι τουλάχιστον ένα μέρος των διαφορών αυτών εγκαθίσταται πριν από την παραγωγή των ορμονών, κάτι που ενισχύει την άποψη ότι πρόκειται για εγγενή γενετικά προγράμματα.

Μια πρόσφατη μελέτη του 2025 σε 266 δείγματα εμβρυϊκών εγκεφάλων αποκάλυψε ότι πάνω από 1.800 γονίδια είναι πιο ενεργά στους αρσενικούς εγκεφάλους και περίπου 1.300 στους θηλυκούς. Εντυπωσιακά, πολλές από αυτές τις διαφορές ταυτίζονται με εκείνες που έχουν παρατηρηθεί σε ενήλικους εγκεφάλους, γεγονός που υποδεικνύει ότι οι γενετικές διαφορές του φύλου εδραιώνονται πολύ νωρίς στην ανάπτυξη.

Αυτές οι πρώιμες διαφοροποιήσεις πιθανότατα επηρεάζουν τον τρόπο που διαμορφώνονται οι νευρωνικές συνδέσεις, οι περιοχές επεξεργασίας συναισθημάτων ή μνήμης και ίσως ακόμη και τα πρότυπα συμπεριφοράς.

Αν εκατοντάδες γονίδια λειτουργούν διαφορετικά ανάμεσα στα δύο φύλα, είναι λογικό να αναμένουμε και διαφορές στη λειτουργία του εγκεφάλου. Ωστόσο, οι ερευνητές προειδοποιούν ότι δεν μπορούμε να εξάγουμε απλοϊκά συμπεράσματα. Διαφορές στο επίπεδο του RNA δεν μεταφράζονται πάντα σε διαφορές στα επίπεδα των αντίστοιχων πρωτεϊνών, αφού τα κύτταρα διαθέτουν μηχανισμούς εξισορρόπησης που διατηρούν τη σταθερότητα.

Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι τα «θηλυκά-προτιμώμενα» γονίδια σχετίζονται περισσότερο με λειτουργίες των νευρώνων, ενώ τα «αρσενικά-προτιμώμενα» συνδέονται με δομικά στοιχεία των κυττάρων, όπως οι μεμβράνες και οι πυρήνες. Κάποια γονίδια φαίνεται να είναι ενεργά μόνο σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου, κάτι που υποδηλώνει εξειδικευμένους ρόλους ανά φύλο.

Η ανάλυση αυτών των διαφορών εν περιορίζεται στην κατανόηση της συμπεριφοράς — έχει και σημαντικές ιατρικές προεκτάσεις. Ορισμένα γονίδια που σχετίζονται με τη νόσο Alzheimer είναι πιο ενεργά στους γυναικείους εγκεφάλους, γεγονός που ίσως εξηγεί γιατί οι γυναίκες εμφανίζουν διπλάσια συχνότητα της ασθένειας σε σχέση με τους άνδρες. Αντίθετα, σε μελέτες με πειραματόζωα, το γονίδιο SRY (το οποίο υπάρχει μόνο στους άνδρες) φαίνεται να εντείνει τα συμπτώματα της νόσου Parkinson.

Αυτές οι ανακαλύψεις ενισχύουν την ιδέα ότι η βιολογική βάση των νευροεκφυλιστικών διαταραχών είναι σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένη από το φύλο και ότι οι θεραπείες του μέλλοντος ίσως χρειαστεί να προσαρμοστούν αναλόγως.

Οι επιστήμονες διαπίστωσαν επίσης ότι τα ίδια μοτίβα διαφοροποιημένης γονιδιακής δραστηριότητας εμφανίζονται και σε άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά — ακόμα και σε ποντίκια ή πιθήκους. Οι ομοιότητες αυτές δείχνουν ότι οι διαφορές ανάμεσα σε ανδρικούς και γυναικείους εγκεφάλους έχουν βαθιές εξελικτικές ρίζες, που φτάνουν μέχρι τον κοινό πρόγονο των θηλαστικών πριν από περίπου 70 εκατομμύρια χρόνια.

Αυτό ίσως σημαίνει ότι η φυσική επιλογή διαμόρφωσε σταδιακά γονίδια που ευνοούν ελαφρώς διαφορετικές συμπεριφορές ή ικανότητες ανάμεσα στα δύο φύλα — ένα φαινόμενο που παρατηρείται ακόμη και σε πιο απλούς οργανισμούς, όπως τα νηματώδη σκουλήκια.

Παρότι η γενετική εικόνα αρχίζει να ξεκαθαρίζει, το μεγάλο ερώτημα παραμένει: πώς μεταφράζονται αυτές οι μοριακές διαφορές σε σκέψη, συναίσθημα ή συμπεριφορά; Οι ερευνητές συμφωνούν ότι βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή της κατανόησης. Ωστόσο, η ιδέα ότι ο εγκέφαλος είναι «ουδέτερος» από γενετικής άποψης φαίνεται να καταρρίπτεται.

[source]