Ο ύπνος δεν είναι απλώς μια παύση από την καθημερινότητα ούτε μια πολυτέλεια που μπορούμε να στερηθούμε χωρίς συνέπειες. Είναι μια βιολογική ανάγκη στο ίδιο επίπεδο με την αναπνοή και τη διατροφή. Η έλλειψη του δεν επηρεάζει μόνο τη διάθεση ή την ενέργεια μας, αλλά μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία του σώματος και του μυαλού. Το ερώτημα που απασχολεί τους επιστήμονες είναι γιατί ακριβώς συμβαίνει αυτό. Αν και η απάντηση δεν έχει ακόμη βρεθεί πλήρως, η έρευνα τα τελευταία χρόνια έχει φέρει σημαντικά στοιχεία στο φως.
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πεδία μελέτης αφορά τη σχέση ανάμεσα στον ύπνο και την εμφάνιση άνοιας. Το κλειδί, σύμφωνα με τους ειδικούς, βρίσκεται σε ένα σχετικά «ξεχασμένο» ανατομικό σύστημα: το γλυμφατικό σύστημα. Ο ρόλος του είναι να «καθαρίζει» τον εγκέφαλο από τα άχρηστα υπολείμματα που συσσωρεύονται με τον χρόνο, κάτι που φαίνεται να συνδέεται άμεσα με την πρόληψη νευροεκφυλιστικών παθήσεων όπως το Alzheimer.
Όπως το λεμφικό σύστημα καθαρίζει το σώμα από τα απόβλητα των κυττάρων, έτσι και το γλυμφατικό σύστημα επιτελεί μια αντίστοιχη λειτουργία στον εγκέφαλο. Επειδή το λεμφικό σύστημα δεν εκτείνεται στο κεντρικό νευρικό σύστημα, χρειαζόταν ένας άλλος μηχανισμός για να φέρει εις πέρας αυτό το κρίσιμο έργο. Μόλις τα τελευταία χρόνια αρχίσαμε να κατανοούμε πώς ακριβώς λειτουργεί αυτός ο «μηχανισμός καθαριότητας», αν και πολλά παραμένουν άγνωστα.
Μια από τις σημαντικότερες θεωρίες για το Alzheimer εστιάζει στις πρωτεΐνες β-αμυλοειδούς (Aβ). Όταν αυτές συσσωρεύονται, σχηματίζουν πλάκες που εμποδίζουν την ομαλή λειτουργία των νευρώνων, προκαλώντας εκφυλισμό του εγκεφάλου. Ερευνητές από το Macquarie University, ανάμεσά τους οι Julia Chapman, Camilla Hoyos και Craig Phillips, έχουν αναδείξει τον καθοριστικό ρόλο του γλυμφατικού συστήματος στη διαδικασία απομάκρυνσης αυτών των πρωτεϊνών. Όταν το σύστημα αυτό δεν λειτουργεί σωστά, ο κίνδυνος εμφάνισης άνοιας αυξάνεται κατακόρυφα.
Τα δεδομένα δείχνουν ότι ο εγκέφαλος επιτελεί το μεγαλύτερο μέρος αυτής της «καθαριότητας» κατά τη διάρκεια του ύπνου. Εκείνη την ώρα απομακρύνονται τοξίνες και απόβλητα που, αν συσσωρευτούν, μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές βλάβες. Ωστόσο, οι μελέτες δεν είναι πάντα ξεκάθαρες. Για παράδειγμα, δεν υπάρχει απόλυτη συμφωνία στο αν τα επίπεδα των Aβ στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό είναι υψηλότερα κατά τον ύπνο ή την εγρήγορση.
Η μεγαλύτερη δυσκολία σε αυτή την ερευνητική κατεύθυνση είναι ότι μεγάλο μέρος των δεδομένων προέρχεται από πειράματα σε ποντίκια. Παρόλα αυτά, σταδιακά συγκεντρώνονται στοιχεία και από μελέτες σε ανθρώπους.
Χαρακτηριστικό είναι ένα πείραμα του 2018, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό PNAS. Εκεί, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι μία μόνο νύχτα στέρησης ύπνου σε υγιή άτομα ήταν αρκετή για να αυξηθούν σημαντικά τα επίπεδα β-αμυλοειδούς στον ιππόκαμπο. Το εύρημα αυτό ενίσχυσε την υπόθεση ότι η έλλειψη ύπνου μπορεί να συνδέεται άμεσα με την αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης άνοιας.
Το ερώτημα που προκύπτει είναι τι συμβαίνει σε ανθρώπους που πάσχουν από χρόνια αϋπνία ή διαταραχές ύπνου, όπως η υπνική άπνοια. Ομάδες μελέτης έχουν δείξει ότι αυτά τα προβλήματα συνδέονται με υψηλότερο κίνδυνο άνοιας, κάτι που φαίνεται να επιβεβαιώνει τον ρόλο του γλυμφατικού συστήματος.
Παράλληλα, η συζήτηση στρέφεται και στον ρόλο των υπνωτικών φαρμάκων. Διευκολύνουν πραγματικά τη λειτουργία του συστήματος ή μήπως την εμποδίζουν; Μια πρόσφατη μελέτη σε ποντίκια που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Cell υποδεικνύει ότι οι ουσίες αυτές δεν ενεργοποιούν τη διαδικασία που σχετίζεται με την απελευθέρωση της νοραδρεναλίνης, ενός νευροδιαβιβαστή που φαίνεται να είναι απαραίτητος για τον «καθαρισμό» του εγκεφάλου.
Η εικόνα που προκύπτει είναι σαφής: ο ύπνος δεν είναι χάσιμο χρόνου, αλλά μια από τις σημαντικότερες λειτουργίες του οργανισμού. Το γλυμφατικό σύστημα φαίνεται να εργάζεται εντατικά τη νύχτα, απομακρύνοντας τοξίνες που διαφορετικά θα έθεταν σε κίνδυνο τη νοητική μας υγεία.
Αν και μένει ακόμη πολύς δρόμος για να κατανοήσουμε πλήρως τον μηχανισμό αυτό, τα μέχρι στιγμής ευρήματα δείχνουν πως η καλή ποιότητα ύπνου μπορεί να είναι ένα από τα ισχυρότερα «όπλα» στην πρόληψη νευροεκφυλιστικών ασθενειών.
[via]
