Ο ύπνος θεωρείται συνήθως μια περίοδος ξεκούρασης και απουσίας συνείδησης, όπου τα όνειρα έρχονται και φεύγουν σαν σκιές. Ωστόσο, υπάρχουν άνθρωποι που περιγράφουν μια σπάνια και παράδοξη εμπειρία: να παραμένουν ξύπνιοι μέσα στον ύπνο τους, χωρίς όμως να βλέπουν εικόνες ή να σκέφτονται κάτι συγκεκριμένο. Πρόκειται για μια κατάσταση που μοιάζει με «καθαρή επίγνωση», απαλλαγμένη από περιεχόμενο. Και αυτή η ασυνήθιστη εμπειρία ίσως κρύβει το κλειδί για ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της επιστήμης, τι σημαίνει πραγματικά να είσαι συνειδητός.
Η κατάσταση αυτή δεν είναι εντελώς άγνωστη στην ανθρώπινη ιστορία. Για αιώνες, ανατολικές φιλοσοφικές και διαλογιστικές παραδόσεις περιγράφουν παρόμοιες εμπειρίες. Στην ινδική σχολή Advaita Vedanta, ο βαθύς ύπνος ή «sushupti» αναγνωρίζεται ως ένα στάδιο καθαρής επίγνωσης, όπου η συνείδηση παραμένει αλλά χωρίς αντικείμενο. Παρόμοιες ερμηνείες συναντά κανείς και στη γραμμή Dzogchen του ινδο-θιβετιανού βουδισμού, όπου ο διαλογισμός στον ύπνο και τα όνειρα στοχεύει στο να φέρει τον ασκούμενο σε μια κατάσταση καθαρής παρουσίας, χωρίς σκέψεις ή εικόνες.
Τεχνικές όπως η λεγόμενη dream yoga ή luminosity yoga καλλιεργούν την ικανότητα να αναγνωρίζει κανείς ότι ονειρεύεται ή κοιμάται, ενώ παραμένει σε επίγνωση. Αυτό που επιδιώκεται είναι η επίτευξη μιας μορφής «αγρυπνίας» μέσα στον ύπνο, όπου ο νους απαλλάσσεται από κάθε περιεχόμενο και αίσθηση του εαυτού.
Για τη δυτική επιστήμη, αυτή η εμπειρία αποτελεί πρόκληση. Το ερώτημα είναι απλό αλλά βαθύ: μπορεί να υπάρξει συνείδηση χωρίς αντικείμενο; Οι κυρίαρχες θεωρίες υποστηρίζουν ότι η επίγνωση συνδέεται πάντα με κάτι – ένα αντικείμενο, μια αίσθηση, μια σκέψη. Το γεγονός ότι υπάρχουν αναφορές για «καθαρή επίγνωση» στον ύπνο υποχρεώνει τους ερευνητές να επανεξετάσουν τη φύση της συνείδησης.
Συνηθίζουμε να θεωρούμε ότι η επίγνωση αφορά πάντα κάτι: τον υπολογιστή μπροστά μας, τον ουρανό έξω από το παράθυρο, την αναπνοή μας. Τι σημαίνει, όμως, όταν κάποιος δηλώνει ότι βρίσκεται σε εγρήγορση αλλά χωρίς καμία από αυτές τις εμπειρίες;
Μια ομάδα ερευνητών θέλησε να διερευνήσει αυτό το φαινόμενο, που ονόμασαν εμπειρίες ύπνου χωρίς αντικείμενο. Αρχικά, μέσω διαδικτυακής έρευνας σε 573 άτομα, συγκέντρωσαν αναφορές για ασυνήθιστες μορφές ύπνου. Πολλοί περιέγραψαν μια απλή αίσθηση ότι «είναι εκεί», είτε μετά τη διάλυση ενός ονείρου είτε κατά τη διάρκεια ενός βαθύ ύπνου χωρίς περιεχόμενο.
Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκαν εις βάθος συνεντεύξεις με 18 συμμετέχοντες, με τη βοήθεια μεθόδου μικρο-φαινομενολογικής διερεύνησης, που βοηθά στην ανάκληση λεπτών πτυχών της εμπειρίας. Οι μαρτυρίες παρουσίασαν ένα ευρύ φάσμα καταστάσεων: από την απλή αίσθηση παρουσίας μέχρι εμπειρίες απόλυτης «κενότητας» ή «μηδενικότητας». Κάποιοι ανέφεραν ότι ένιωθαν πως το «εγώ» τους διαλυόταν, μια κατάσταση που θυμίζει τις εμπειρίες διάλυσης του εαυτού υπό την επήρεια ψυχεδελικών ουσιών όπως η DMT, αλλά και καταστάσεις βαθιού διαλογισμού.
Άλλοι περιέγραψαν πιο αμυδρές μορφές, όπου υπήρχε μια αίσθηση «ύπαρξης» χωρίς όμως περιεχόμενο, ή ίχνη ενός στοιχειώδους ονείρου σε έναν ασαφή κόσμο. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι εμπειρίες αυτές δεν περιορίζονται σε άτομα που εξασκούν διαλογισμό ή dream yoga. Η έρευνα έδειξε ότι εμφανίζονται και σε ανθρώπους χωρίς προηγούμενη γνώση τέτοιων πρακτικών.
Ωστόσο, παρατηρήθηκε κάποια σύνδεση με τη διαυγή ονειροπόληση, όπου το άτομο αντιλαμβάνεται ότι ονειρεύεται ενώ παραμένει κοιμισμένο. Αν και δεν ήταν όλοι οι lucid dreamers ικανοί να βιώσουν ύπνο χωρίς αντικείμενο, υπήρξε στατιστική συσχέτιση.
Η σπανιότητα αυτών των εμπειριών τις καθιστά δύσκολες στη μελέτη. Για να προχωρήσει η έρευνα, απαιτούνται μέθοδοι εκπαίδευσης που θα βοηθήσουν στη συστηματική πρόκληση αυτών των καταστάσεων. Πρόσφατα, δοκιμάστηκε ένα πρωτόκολλο που συνδύαζε διαλογισμό, τεχνικές οπτικοποίησης και lucid dreaming. Σε τέσσερις συμμετέχοντες, καταγράφηκε με φορητό EEG ότι κατάφεραν να παραμείνουν σε επίγνωση ενώ εισέρχονταν σε βαθύ μη-REM ύπνο, δηλαδή σε φάσεις που θεωρούνται φτωχές σε συνειδητές εμπειρίες.
Η έρευνα για τον ύπνο χωρίς αντικείμενο ανοίγει νέες προοπτικές στη μελέτη της συνείδησης. Παραδοσιακά, η επιστήμη συνδέει τη συνείδηση στον ύπνο με τα όνειρα. Ωστόσο, η ύπαρξη «μινιμαλιστικών» μορφών επίγνωσης δείχνει ότι η εμπειρία μπορεί να υπάρχει ακόμη και χωρίς περιεχόμενο. Αυτό θέτει υπό αμφισβήτηση θεωρίες που συνδέουν τη συνείδηση αποκλειστικά με τη μετάδοση πληροφοριών στον εγκέφαλο.
Η μελέτη αυτών των καταστάσεων δεν φωτίζει μόνο τον ύπνο, αλλά και άλλες εναλλακτικές μορφές επίγνωσης: τον βαθύ διαλογισμό, την αισθητηριακή αποστέρηση ή ακόμη και τα στιγμιαία «κενα» του νου, όπου νιώθουμε ότι οι σκέψεις μας σταματούν απότομα.
Το γεγονός ότι ο άνθρωπος μπορεί να βιώσει μια κατάσταση «επίγνωσης του τίποτα» κατά τη διάρκεια του ύπνου ίσως αποκαλύπτει περισσότερα για τη φύση της συνείδησης από ό,τι τα ίδια τα όνειρα. Και αυτή η ανακάλυψη μπορεί να οδηγήσει σε μια ριζικά νέα κατανόηση του πώς λειτουργεί ο νους.
[via]
