Όλοι οι άνθρωποι που ζουν σήμερα ανήκουν στο είδος Homo sapiens, που στα λατινικά σημαίνει «ο άνθρωπος που γνωρίζει». Όμως δεν είμαστε οι μόνοι που περπάτησαν ποτέ στη Γη. Τα απολιθώματα αποκαλύπτουν ότι υπήρξαν πολλά ακόμη ανθρώπινα είδη στο παρελθόν, συγγενείς και πρόγονοί μας, όπως ο Homo erectus, ο «όρθιος άνθρωπος», που έζησε στην Αφρική, την Ασία και τμήματα της Ευρώπης για σχεδόν δύο εκατομμύρια χρόνια.
Σήμερα, οι επιστήμονες αναγνωρίζουν περισσότερα από δώδεκα είδη που ανήκουν στο γένος Homo. Το ερώτημα όμως παραμένει: ποιο ήταν το πρώτο ανθρώπινο είδος; Η απάντηση δεν είναι ξεκάθαρη, καθώς η εξελικτική πορεία του ανθρώπου δεν προχωρά με σαφή, απότομα όρια αλλά με αργές και συνεχείς μεταβολές.
Ο Homo habilis και η αφετηρία του γένους Homo
Το αρχαιότερο είδος που οι επιστήμονες έχουν εντοπίσει με βεβαιότητα είναι ο Homo habilis, γνωστός και ως «ικανός άνθρωπος». Ζούσε στην Αφρική πριν από 2,4 έως 1,4 εκατομμύρια χρόνια και ήταν το πρώτο είδος που χρησιμοποίησε εργαλεία από πέτρα. Ήταν δίποδος και μοιραζόταν χαρακτηριστικά τόσο με τους προγόνους του, όσο και με μεταγενέστερα είδη του Homo.
Ωστόσο, υπάρχουν απολιθώματα που φαίνεται να είναι ακόμη παλαιότερα και ίσως να ανήκουν σε άγνωστα ή πρώιμα είδη Homo. Το πρόβλημα είναι ότι τα διαθέσιμα δείγματα είναι σπάνια και συχνά ελλιπή, γεγονός που δυσκολεύει τους επιστήμονες να αποφασίσουν αν πρόκειται για νέα είδη ή για ιδιόμορφες παραλλαγές ήδη γνωστών.
Όπως εξηγεί ο Tim D. White, παλαιοανθρωπολόγος στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Berkeley, η εξέλιξη είναι μια συνεχής διαδικασία, ενώ τα ονόματα και οι κατηγορίες που χρησιμοποιούν οι επιστήμονες για να τη μελετήσουν είναι στατικά. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει ακριβής χρονική στιγμή που να μπορεί να οριστεί ως η «γέννηση» του γένους Homo.
Από τον Αυστραλοπίθηκο στον Homo
Οι περισσότερες θεωρίες συγκλίνουν στο ότι ο Homo habilis εξελίχθηκε από κάποιο είδος του γένους Australopithecus, των «νότιων πιθήκων» που ζούσαν στην Αφρική μεταξύ 4,4 και 1,4 εκατομμυρίων ετών πριν. Ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα είναι ο Australopithecus afarensis, στον οποίο ανήκει ο διάσημος σκελετός «Lucy», που ανακαλύφθηκε στην Αιθιοπία το 1974.
Η βασική διαφορά ανάμεσα στα απολιθώματα του Australopithecus και εκείνα του Homo είναι κυρίως τα μικρότερα δόντια και ο μεγαλύτερος εγκέφαλος των τελευταίων, στοιχεία που συνδέονται με την εκτεταμένη χρήση εργαλείων. Παρ’ όλα αυτά, χαρακτηριστικά όπως ο μεγαλύτερος εγκέφαλος ή τα μικρότερα δόντια πιθανόν να εμφανίστηκαν σταδιακά μέσα στους πληθυσμούς των Australopithecus, πριν καν το νέο γένος αποκτήσει την τυπική του μορφή.
Όπως σημειώνει ο White, καμία μητέρα Australopithecus δεν «βάφτισε» το παιδί της Homo τη στιγμή της γέννας του. Η μετάβαση ήταν σταδιακή, και εκτιμάται ότι το γένος Homo διαμορφώθηκε κάπου ανάμεσα στα 2 και 3 εκατομμύρια χρόνια πριν.
Ο ρόλος του Homo rudolfensis
Από τη δεκαετία του 1970, στην Αφρική έχουν βρεθεί απολιθώματα που αποδίδονται σε ένα άλλο αρχαίο είδος, τον Homo rudolfensis. Αυτό το είδος φαίνεται να ήταν πιο μεγαλόσωμο, με μεγαλύτερο εγκέφαλο και πιο επίπεδο πρόσωπο σε σύγκριση με τον Homo habilis, χαρακτηριστικά που το έφερναν πιο κοντά στην εικόνα του σύγχρονου ανθρώπου.
Το ζήτημα είναι ότι ορισμένα από τα απολιθώματα που του αποδίδονται έχουν την ίδια ηλικία με εκείνα του Homo habilis, γύρω στα 2,4 εκατομμύρια χρόνια. Το Smithsonian National Museum of Natural History σημειώνει ότι στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο ένα καλά διατηρημένο απολίθωμα που μπορεί να συνδεθεί σίγουρα με τον Homo rudolfensis. Έτσι, δεν είναι σαφές αν επρόκειτο για ξεχωριστό είδος, για έναν ιδιαίτερο εκπρόσωπο του Homo habilis ή ακόμη και για έναν Australopithecus με ασυνήθιστα μεγάλο εγκέφαλο.
Ακόμη παλαιότερα ίχνη;
Ο Rick Potts, επικεφαλής του προγράμματος Human Origins στο Smithsonian Institute, υποστηρίζει ότι έχουν βρεθεί και ακόμη αρχαιότερα απολιθώματα στην Αφρική που μπορεί να ανήκουν στο γένος Homo και να προηγούνται τόσο του Homo habilis όσο και του Homo rudolfensis.
Τα αρχαιότερα από αυτά χρονολογούνται περίπου στα 2,8 εκατομμύρια χρόνια, αλλά αποτελούνται μόνο από σπασμένα τμήματα γνάθων και δοντιών, ανεπαρκή για να πιστοποιήσουν την ύπαρξη ενός νέου είδους. Μια πρόσφατη μελέτη του 2025 εντόπισε επιπλέον δόντια ηλικίας 2,59 και 2,78 εκατομμυρίων ετών, τα οποία ίσως ανήκουν σε ένα άγνωστο μέχρι σήμερα πρώιμο είδος Homo.
Η αβεβαιότητα παραμένει
Το συμπέρασμα είναι πως το πρώτο ανθρώπινο είδος παραμένει άγνωστο. Οι επιστήμονες έχουν στη διάθεσή τους ενδείξεις και μερικά σημαντικά απολιθώματα, αλλά όχι επαρκές υλικό για να δώσουν μια τελεσίδικη απάντηση. Η αλήθεια πιθανόν να βρίσκεται κάπου ανάμεσα σε αυτά τα διάσπαρτα κομμάτια, σε μια περίοδο που εκτείνεται από τα 3 έως τα 2 εκατομμύρια χρόνια πριν.
Όπως λέει ο Potts, υπάρχει ενθουσιασμός αλλά και μεγάλη αβεβαιότητα γύρω από την αναζήτηση των απαρχών του γένους Homo. Το ταξίδι για να ανακαλύψουμε ποιο ήταν το πρώτο ανθρώπινο είδος δεν έχει ολοκληρωθεί και ίσως οι σημαντικότερες απαντήσεις να βρίσκονται ακόμη θαμμένες κάτω από το αφρικανικό έδαφος.
[via]
