Η ανθρώπινη συνείδηση, το υποκειμενικό βίωμα της ύπαρξης, παραμένει ένα από τα πιο αινιγματικά πεδία της επιστήμης. Παρά τις πολυάριθμες θεωρίες που προσπαθούν να την εξηγήσουν, καμία δεν έχει καταφέρει να δώσει μια πλήρη και κοινώς αποδεκτή απάντηση.
Σε αυτό το πλαίσιο, ένα σημαντικό βήμα για την επιστήμη έγινε πρόσφατα με τη δημοσίευση μιας μεγάλης ερευνητικής προσπάθειας στο κορυφαίο επιστημονικό περιοδικό Nature. Η μελέτη, που υλοποιήθηκε από την ερευνητική ομάδα Cogitate Consortium, αποτελεί ένα μοναδικό παράδειγμα συνεργασίας μεταξύ θεωρητικών με αντικρουόμενες απόψεις. Αντικείμενο της έρευνας: δύο από τις κυρίαρχες θεωρίες για τη συνείδηση — η Θεωρία του Παγκόσμιου Νευρωνικού Χώρου Εργασίας (Global Neuronal Workspace Theory - GNWT) και η Θεωρία της Ολοκληρωμένης Πληροφορίας (Integrated Information Theory - IIT).
Δύο θεωρίες, ένα πείραμα
Η GNWT προτείνει ότι η συνείδηση προκύπτει όταν πληροφορίες γίνονται παγκόσμια προσβάσιμες σε όλο τον εγκέφαλο μέσω μιας διαδικασίας «νευρωνικής ανάφλεξης». Εστιάζει στον προμετωπιαίο φλοιό, προβλέποντας ότι εκεί μπορεί να αποκωδικοποιηθεί το περιεχόμενο της συνείδησης.
Αντίθετα, η IIT υποστηρίζει ότι η συνείδηση σχετίζεται με την ολοκλήρωση της πληροφορίας σε τμήματα του οπίσθιου φλοιού του εγκεφάλου (ινιακός, βρεγματικός και κροταφικός λοβός), και προβλέπει συγχρονισμένη και παρατεταμένη νευρωνική δραστηριότητα σε αυτές τις περιοχές.
Οι επιστήμονες συμφώνησαν να ορίσουν συγκεκριμένες, μετρήσιμες προβλέψεις για κάθε θεωρία και να τις δοκιμάσουν σε πολλαπλά εργαστήρια με ουδέτερη στάση απέναντι στις θεωρίες.
Αποτελέσματα χωρίς ξεκάθαρο νικητή
Παρά τις προσδοκίες, τα αποτελέσματα δεν ανέδειξαν ξεκάθαρο νικητή. Οι μετρήσεις δεν επιβεβαίωσαν την αναμενόμενη συγχρονισμένη δραστηριότητα στον οπίσθιο φλοιό, όπως προέβλεπε η IIT. Από την άλλη, η GNWT αντιμετώπισε προβλήματα καθώς δεν ανιχνεύθηκε «νευρωνική ανάφλεξη» με την παρουσίαση ερεθισμάτων, ούτε κατέστη δυνατόν να αποκωδικοποιηθεί με συνέπεια το περιεχόμενο της συνείδησης από τον προμετωπιαίο φλοιό.
Ωστόσο, η αποτυχία να επιβεβαιωθούν οι θεωρίες δεν ήταν ήττα για την επιστήμη. Αντιθέτως, το πείραμα αποτέλεσε νίκη για τη μεθοδολογία και για την ίδια την επιστημονική διαδικασία. Για πρώτη φορά, δύο ανταγωνιστικές θεωρίες δοκιμάστηκαν σε ουδέτερες συνθήκες, με συμφωνημένες προβλέψεις και κοινά πειραματικά πρωτόκολλα.
Η συμβολή του Daniel Kahneman και η δύναμη της «αντίπαλης συνεργασίας»
Καθοριστική ήταν η συμβολή του διάσημου ψυχολόγου και νομπελίστα Daniel Kahneman, ο οποίος συνέβαλε στον σχεδιασμό της διαδικασίας και ενθάρρυνε την ιδέα της «αντίπαλης συνεργασίας». Η μέθοδος αυτή αναγνωρίζει ότι οι επιστήμονες είναι συναισθηματικά δεμένοι με τις θεωρίες τους και σπάνια αλλάζουν γνώμη ακόμη και μπροστά σε αντίθετα ευρήματα.
Ο Kahneman σημείωσε ότι στόχος τέτοιων συνεργασιών δεν είναι να πείσουν, αλλά να δημιουργήσουν αξιόπιστους, διαφανείς τρόπους ελέγχου θεωριών, ελαχιστοποιώντας τα μεροληπτικά πειράματα.
Ένας πιο ώριμος επιστημονικός διάλογος
Το 2022, είχε ήδη επισημανθεί ότι οι περισσότερες μελέτες για τη συνείδηση είναι σχεδιασμένες ώστε να επιβεβαιώνουν τις θεωρίες των ίδιων των ερευνητών που τις υλοποιούν. Η μελέτη του Cogitate Consortium δείχνει ότι αυτό μπορεί να αλλάξει: μέσω συνεργασίας, διαφάνειας και αυστηρού ελέγχου των πειραμάτων.
Αν και κανένας θεωρητικός δεν άλλαξε άποψη, η συνεισφορά της μελέτης ήταν τεράστια: έδειξε ότι ο επιστημονικός διάλογος για τη συνείδηση μπορεί να γίνεται με πιο ώριμο και αξιόπιστο τρόπο, ακόμη και όταν πρόκειται για ένα τόσο ασαφές και πολύπλοκο ζήτημα.
Το αίνιγμα της συνείδησης συνεχίζεται
Η συνείδηση παραμένει «σκληρό καρύδι». Δεν είναι σαφές αν οι σημερινές μεθοδολογίες επαρκούν ή αν θα χρειαστεί μια ριζική αλλαγή στην επιστημονική προσέγγιση. Αυτό που είναι βέβαιο, όμως, είναι ότι η συνεργασία αντί για αντιπαράθεση, όσο παράδοξη κι αν φαντάζει, ίσως είναι το κλειδί για την πρόοδο.
Η μελέτη του Cogitate Consortium δεν έλυσε το αίνιγμα της συνείδησης, αλλά χάραξε ένα νέο, πιο ελπιδοφόρο μονοπάτι για το πώς μπορούμε να την προσεγγίσουμε.
[via]
