Για περισσότερα από 2.000 χρόνια, οι χαμαιλέοντες γοήτευαν φυσιοδίφες, φιλοσόφους και επιστήμονες με την παράξενη ικανότητά τους να κινούν τα μάτια τους ανεξάρτητα, σχεδόν σαν δύο μικρές κάμερες ασφαλείας τοποθετημένες σε έναν ζωντανό σταθμό επιτήρησης. Παρότι η συμπεριφορά τους ήταν ξεκάθαρη, ο μηχανισμός πίσω από αυτήν παρέμενε ένα αναπάντητο μυστήριο. Τώρα, χάρη σε σύγχρονη απεικόνιση με αξονική τομογραφία και μια δόση επίμονης περιέργειας, ερευνητές στο Florida Museum of Natural History έλυσαν επιτέλους τον γρίφο: πίσω από κάθε μάτι βρίσκονται δύο μακριά, σφιχτά κουλουριασμένα οπτικά νεύρα, μια ανατομική ιδιαιτερότητα που δεν συναντάται σε κανένα άλλο γνωστό είδος σαύρας.
Η μελέτη, με επικεφαλής τον Juan Daza του Sam Houston State University, αποκαλύπτει ένα εξελικτικό τέχνασμα που επιτρέπει στα μάτια του χαμαιλέοντα να περιστρέφονται εξαιρετικά, δίνοντας στο ζώο σχεδόν πανοραμική όραση χωρίς να χρειάζεται να κινήσει τον λαιμό του. Ο Daza το περιγράφει απλά: τα μάτια τους λειτουργούν σαν «κινούμενες κάμερες ασφαλείας». Σαρώνουν το περιβάλλον αυτόνομα και, μόλις εντοπίσουν θήραμα, ευθυγραμμίζονται αστραπιαία για να υπολογίσουν με ακρίβεια την απόσταση πριν εκτοξεύσουν τη γλώσσα τους.
Η αποκάλυψη έγινε μάλλον τυχαία το 2017. Ο Edward Stanley, διευθυντής του ψηφιακού απεικονιστικού εργαστηρίου του μουσείου, παρατήρησε κάτι αλλόκοτο σε μια CT σάρωση ενός Brookesia minima, ενός από τους μικρότερους χαμαιλέοντες στον κόσμο. Εκεί όπου περίμενε να δει ένα συνηθισμένο οπτικό νεύρο, εμφανίστηκε μια σπειροειδής δομή, σαν μια κουλουριασμένη καλωδίωση κρυμμένη βαθιά στο κρανίο. Η εικόνα ήταν τόσο παράξενη που αρχικά οι ερευνητές πίστεψαν ότι κάποιο λάθος είχε γίνει στη σάρωση ή ότι είχε προηγηθεί ιστορική αναφορά που απλώς έχασαν.
Όμως μετά από ενδελεχή αναζήτηση σε παλιά ανατομικά εγχειρίδια, γραμμένα σε μίξη λατινικών, γαλλικών και ιταλικών, κανείς δεν είχε περιγράψει πλήρως την ιδιαιτερότητα αυτή. Παρότι οι χαμαιλέοντες απασχολούν την επιστήμη από την αρχαιότητα, από τον Αριστοτέλη έως τον Isaac Newton, η συγκεκριμένη δομή είχε μείνει αόρατη. Οι ιστορικές διατρήσεις και ανατομές συχνά κατέστρεφαν τα εξαιρετικά εύθραυστα νεύρα χωρίς οι επιστήμονες να το συνειδητοποιήσουν.
Και όμως, ήδη από τον 17ο αιώνα, φυσιοδίφες είχαν προσπαθήσει να εξηγήσουν το περίεργο οπτικό σύστημα του χαμαιλέοντα. Ο Domenico Panaroli είχε υποστηρίξει ότι οι οπτικές οδοί δεν διασταυρώνονται όπως στις περισσότερες άλλες ομάδες ζώων, ενώ ο Newton είχε υιοθετήσει τις ιδέες αυτές στο Optiks. Ο Claude Perrault είχε μάλιστα σχεδιάσει μια κάπως ακριβή αναπαράσταση το 1669, αλλά το έργο του πέρασε σχεδόν απαρατήρητο. Κανείς, ωστόσο, δεν είχε δει τις πραγματικές σπείρες.
Η ουσιαστική διαφορά της σύγχρονης εποχής είναι η δυνατότητα να «ανοίξεις» τον οργανισμό ψηφιακά χωρίς να τον αγγίξεις. Με την υψηλής ανάλυσης CT απεικόνιση και την τεράστια βάση δεδομένων του oVert (μια συλλογή δημόσια προσβάσιμων τρισδιάστατων μοντέλων σπονδυλωτών) οι ερευνητές μπόρεσαν να συγκρίνουν πάνω από τριάντα είδη σαυρών και φιδιών. Σε όλες τις περιπτώσεις χαμαιλεόντων που εξετάστηκαν, τα οπτικά νεύρα ήταν σημαντικά μακρύτερα και πιο κουλουριασμένα από εκείνα άλλων συγγενών ειδών.
Στη συνέχεια, η ερευνητική ομάδα εξέτασε έμβρυα του veiled chameleon (Chamaeleo calyptratus) σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης και ανακάλυψε ότι τα νεύρα ξεκινούν ευθύγραμμα και σταδιακά «μαζεύονται» σε σπείρες πριν από την εκκόλαψη. Ουσιαστικά, τα μικρά χαμαιλεοντάκια έρχονται στον κόσμο με πλήρως ανεπτυγμένη την ικανότητα ανεξάρτητης κίνησης των ματιών.
Η εξέλιξη αυτού του χαρακτηριστικού παραμένει δύσκολο να προσδιοριστεί, καθώς τα παλαιότερα απολιθώματα χρονολογούνται στα 16–23 εκατομμύρια χρόνια, πολύ μετά την εμφάνιση άλλων δενδρόβιων προσαρμογών. Ωστόσο, η παρουσία των σπειροειδών νεύρων ίσως εξηγεί πώς οι χαμαιλέοντες κατάφεραν να αντισταθμίσουν έναν άκαμπτο λαιμό χωρίς να θυσιάσουν το οπτικό τους πεδίο. Άλλα ζώα εξελίσσουν στρεφόμενο λαιμό, όπως οι κουκουβάγιες, ή πιο ελαστικά νεύρα, όπως οι άνθρωποι. Οι χαμαιλέοντες, αντίθετα, επινόησαν κάτι μοναδικό: έναν μηχανισμό «έξτρα χαλαρότητας», παρόμοιο με το κουλουριασμένο καλώδιο ενός παλιού τηλεφώνου, όπως λέει ο Daza.
Το εύρημα ανοίγει νέους δρόμους για την κατανόηση της εξέλιξης της όρασης στα ερπετά. Οι ερευνητές σχεδιάζουν ήδη να εξετάσουν αν και άλλα δενδρόβια είδη ανέπτυξαν παρόμοιες λύσεις. Το ότι ακόμη και μετά από χιλιάδες χρόνια παρατήρησης υπάρχουν ανακαλύψεις που περιμένουν υπομονετικά κάτω από την επιφάνεια, φαίνεται να ενθουσιάζει τους επιστήμονες περισσότερο από καθετί.
