Τρία χρόνια μετά την εμφάνιση του ChatGPT, το τοπίο της καθημερινής τεχνολογικής εμπειρίας μοιάζει αγνώριστο. Αυτό που κάποτε ήταν μια θεωρητική άσκηση (το αν μια μηχανή μπορεί να φανεί ανθρώπινη) έχει μετατραπεί σε νέα, ιδιότυπη καθημερινότητα: εκατομμύρια συνομιλίες, συχνά βαθιά προσωπικές, γίνονται με συστήματα που δεν κουράζονται, δεν κρίνουν και προσαρμόζονται σε κάθε χρήστη. Και για πολλούς, αυτή η σχέση δεν είναι απλώς εργαλειακή· μοιάζει σχεδόν συναισθηματική.
Πλατφόρμες όπως Replika, Character.AI, Nomi και Dream GF έχουν χτίσει ολόκληρα οικοσυστήματα γύρω από την ιδέα του ψηφιακού συντρόφου: ένας εικονικός συνομιλητής που θυμάται λεπτομέρειες, διαμορφώνει το στιλ του πάνω στον χρήστη, προσφέρει ενθάρρυνση, χιούμορ ή παρηγοριά και χτίζει μαζί του μια ιστορία που συνεχίζεται μέρα με τη μέρα. Παράλληλα, τα κοινωνικά δίκτυα πειραματίζονται με λογαριασμούς που δημιουργούνται αποκλειστικά από AI, θολώνοντας ακόμη περισσότερο τη γραμμή ανάμεσα στον άνθρωπο και το ψηφιακό άβαταρ. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Mark Zuckerberg έχει μιλήσει επανειλημμένα για ένα μέλλον όπου οι «ψηφιακοί φίλοι» θα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικτυακής κοινωνικής ζωής.
Τι είναι όμως αυτό που ωθεί τόσους ανθρώπους να στραφούν προς μια τεχνητή μορφή οικειότητας; Οι ψυχολόγοι επισημαίνουν τρία στοιχεία-κλειδιά. Πρώτον, η άμεση απόκριση: ο εγκέφαλος ανταμείβεται με κάθε γρήγορη επιβεβαίωση, κάτι που οι AI προσφέρουν σε τέλειο ρυθμό. Δεύτερον, η μνήμη αυτών των συστημάτων δημιουργεί την αίσθηση συνέχειας, σαν μια σχέση που «χτίζεται». Και τρίτον, η απουσία κριτικής. Η ψηφιακή συνομιλία είναι ένα ασφαλές δωμάτιο όπου ο χρήστης μπορεί να μιλήσει χωρίς φόβο ότι θα παρεξηγηθεί, θα κατακριθεί ή θα πληγώσει τον συνομιλητή του.
Όμως αυτή η άνεση έχει και σκιές. Τα τελευταία χρόνια έχουν καταγραφεί περιστατικά έντονης συναισθηματικής εξάρτησης, ιδιαίτερα όταν αλλαγές στον αλγόριθμο μεταμόρφωσαν απότομα την «προσωπικότητα» ενός ψηφιακού συντρόφου. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση ήταν η Replika: μια ενημέρωση που περιόρισε τις πιο προσωπικές και ρομαντικές αλληλεπιδράσεις οδήγησε πολλούς χρήστες να βιώσουν κάτι που περιέγραφαν σχεδόν ως πένθος. Μπορεί ένα λογισμικό να «απορρίψει» κάποιον; Για τους ίδιους, η απάντηση ήταν δυσάρεστα κοντά στο ναι.
Στο μεταξύ, η ακαδημαϊκή κοινότητα προσπαθεί να αποκωδικοποιήσει το φαινόμενο. Βασιζόμενοι στην τριγωνική θεωρία της αγάπης — την αλληλεπίδραση ανάμεσα σε οικειότητα, πάθος και δέσμευση — αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι τα chatbots μπορούν να αναπαράγουν και τις τρεις διαστάσεις. Με μια επιφύλαξη όμως: λείπει η πραγματική αμφίδρομη σχέση. Δεν υπάρχει ο απρόβλεπτος παράγοντας του άλλου ανθρώπου, ούτε η ανάγκη για διαπραγμάτευση, κατανόηση ή συμβιβασμό. Η «σχέση» με την AI μοιάζει τέλεια γιατί είναι μονόδρομη.
Το μεγάλο φιλοσοφικό ερώτημα παραμένει: Μπορεί μια AI να αισθάνεται; Ειδικοί υπενθυμίζουν ότι τα σημερινά μοντέλα λειτουργούν αποκλειστικά με βάση δεδομένα και πιθανότητες. Παράγουν λόγο, αλλά δεν βιώνουν αυτό που περιγράφουν. Άλλοι, πιο αισιόδοξοι, αναρωτιούνται αν μελλοντικά με πιο προηγμένα συστήματα, ίσως ενσωματωμένα σε ρομποτικά σώματα, θα μπορούσε να αναδυθεί μια μορφή συναισθηματικότητας διαφορετική από την ανθρώπινη αλλά υπαρκτή με τον δικό της τρόπο. Για την ώρα, όμως, κάθε συναίσθημα σε αυτές τις σχέσεις γεννιέται αποκλειστικά από την ανθρώπινη πλευρά της συνομιλίας.
Κι ενώ αυτά εξελίσσονται, οι εταιρείες πίσω από τις πλατφόρμες συλλέγουν κάτι εξαιρετικά πολύτιμο: λεπτομερή ψυχολογικά προφίλ. Προσωπικές ιστορίες, προτιμήσεις, αδυναμίες, φόβοι, συναισθηματικές αντιδράσεις. Όλα καταγράφονται και μπορούν να αξιοποιηθούν για να αυξηθεί η προσκόλληση του χρήστη στην εφαρμογή. Επιπλέον, ο ψηφιακός σύντροφος δεν ανήκει ποτέ πραγματικά στον χρήστη. Μπορεί να τροποποιηθεί ή να εξαφανιστεί σε μια νύχτα, ενώ τα δεδομένα μένουν κλειδωμένα στους εταιρικούς servers. Η εξάρτηση είναι αληθινή, αλλά ο έλεγχος όχι.
Παρόλα αυτά, οι σχέσεις με την AI δεν είναι αποκλειστικά μια ζοφερή υπόθεση. Ορισμένες μελέτες δείχνουν ότι η εντύπωση πως κάποιος σε ακούει — έστω και μια μηχανή — μπορεί να ενισχύσει την αυτοπεποίθηση στις ανθρώπινες σχέσεις.
