Μια ομάδα ερευνητών από το Chalmers University of Technology κατάφερε κάτι να κάνει ορατές τις δυνάμεις που δρουν ανάμεσα στα μικρότερα δομικά στοιχεία της ύλης.
Με έναν συνδυασμό χρυσού, αλατόνερου και φωτός, δημιούργησαν μια εξαιρετικά απλή πλατφόρμα που επιτρέπει την παρατήρηση όσων συνηθίζουμε να ονομάζουμε «αόρατη κόλλα της φύσης». Πρόκειται για τις δυνάμεις που επιτρέπουν στη σκόνη να κολλά σε μια επιφάνεια ή σε μια σαύρα-γκέκο να περπατά ανάποδα στο ταβάνι, αλλά και για τους ίδιους μηχανισμούς που καθορίζουν πώς οργανώνονται υλικά, μόρια και ακόμη και τεράστιες δομές όπως γαλαξίες.
Στο εργαστήριο φυσικής του Chalmers, η διδακτορική φοιτήτρια Michaela Hošková επιδεικνύει την απλότητα του πειράματος. Κρατά ένα μικρό δοχείο γεμάτο με εκατομμύρια χρυσές νιφάδες σε διάλυμα αλατόνερου. Με μια σταγόνα από αυτό το υγρό πάνω σε μια γυάλινη πλάκα επικαλυμμένη με χρυσό, οι νιφάδες κινούνται αμέσως προς την επιφάνεια, αλλά σταματούν μερικά νανομέτρα πριν την αγγίξουν. Το κενό που σχηματίζεται λειτουργεί σαν μια μικροσκοπική παγίδα φωτός.
Καθώς το φως παγιδεύεται και αντανακλάται ξανά και ξανά μέσα σε αυτή τη μικρή «φάτνη» νανοκλίμακας, δημιουργεί έντονα χρώματα που αλλάζουν ανάλογα με τη θέση της νιφάδας. Στην οθόνη του μικροσκοπίου, οι νιφάδες γίνονται μικρές πολύχρωμες πυγολαμπίδες που αποκαλύπτουν, μέσω χρώματος, τις δυνάμεις που τις μετακινούν.
Πίσω από αυτή την οπτική παράσταση βρίσκεται μια λεπτή ισορροπία δύο ανταγωνιστικών δυνάμεων. Από τη μία, η ελκτική δύναμη γνωστή ως Casimir effect, ένα κβαντικό φαινόμενο που κάνει αντικείμενα σε πολύ μικρές αποστάσεις να έλκονται μεταξύ τους. Από την άλλη, η απωστική ηλεκτροστατική δύναμη που δημιουργείται από τα φορτισμένα ιόντα στο αλατόνερο. Όταν οι δύο δυνάμεις ισορροπούν τέλεια, οι νιφάδες δημιουργούν μόνες τους τα νανομετρικά κενά, μια διαδικασία που ονομάζεται self-assembly. Και ακριβώς αυτή η ισορροπία είναι που κάνει το φως να «τραγουδά» σε διαφορετικές αποχρώσεις.
Η Hošková εξηγεί πως η πλατφόρμα επιτρέπει τη μελέτη θεμελιωδών φαινομένων χωρίς να χρειάζεται η ανθρώπινη παρέμβαση να διαταράξει το σύστημα. Με την ίδια τεχνική, οι ερευνητές μπορούν να μελετήσουν το φορτίο μεμονωμένων σωματιδίων ή τις αλληλεπιδράσεις τους στα υγρά — δυνατότητες που μέχρι τώρα απαιτούσαν πολύπλοκα όργανα και δεν προσέγγιζαν τις ίδιες χωρικές κλίμακες.
Η εργασία αυτή βασίζεται σε προηγούμενη έρευνα της ομάδας του καθηγητή Timur Shegai, η οποία πριν από μερικά χρόνια είχε ανακαλύψει ότι δύο χρυσές νιφάδες μπορούν να αυτοοργανωθούν σε έναν νανο-αντηχείο. Η τωρινή εξέλιξη μετατρέπει αυτή τη γνώση σε πλήρως λειτουργική πλατφόρμα μέτρησης, όπου οι νιφάδες λειτουργούν σαν «αιωρούμενοι αισθητήρες». Αυτό ανοίγει δυνατότητες όχι μόνο στη φυσική και στα υλικά, αλλά και στη χημεία και τη βιολογία.
Η κατανόηση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ μεμονωμένων σωματιδίων σε υγρά είναι κρίσιμη για μια σειρά τεχνολογιών. Από το πώς διασπείρονται τα φάρμακα στο σώμα, μέχρι το πώς λειτουργούν οι βιοαισθητήρες ή τα φίλτρα νερού· ακόμη και προϊόντα καθημερινής χρήσης, όπως καλλυντικά, εξαρτώνται από το κατά πόσο τα συστατικά τους παραμένουν σταθερά και δεν συσσωματώνονται. Το γεγονός ότι μια τόσο απλή μέθοδος μπορεί να δώσει απαντήσεις σε τέτοια περίπλοκα ερωτήματα αναδεικνύει τη σημασία της.
Η Hošková δείχνει ένα ολοκληρωμένο δείγμα: δύο λεπτές γυάλινες πλάκες που συγκρατούν ανάμεσά τους τόσο τη σταγόνα με τις νιφάδες όσο και το απαραίτητο διάλυμα, κλεισμένα με τρόπο που αποτρέπει την εξάτμιση.
Καθώς οι ερευνητές αλλάζουν την αλατότητα στο διάλυμα και παρακολουθούν πώς αλλάζει η απόσταση των νιφάδων από την επιφάνεια, μπορούν να καταγράψουν με ακρίβεια τις θεμελιώδεις δυνάμεις που βρίσκονται σε δράση. Το φως από μια απλή λάμπα αλογόνου, σε συνδυασμό με ένα οπτικό μικροσκόπιο και έναν φασματογράφο, αποδεικνύεται αρκετό για να αναδειχθούν αόρατοι μηχανισμοί που μέχρι πρόσφατα ήταν προσβάσιμοι μόνο μέσω περίπλοκων εργαστηριακών διατάξεων.
Μπορεί ένα τόσο ταπεινό σύστημα, χρυσές νιφάδες σε αλατόνερο, να μας δώσει νέες γνώσεις για τον σχηματισμό γαλαξιών; Η ομάδα του Chalmers πιστεύει πως ναι, ακριβώς επειδή οι αρχές της αυτοοργάνωσης και των δυνάμεων σε νανοκλίμακα φαίνεται να επαναλαμβάνονται σε τεράστιες κλίμακες στο σύμπαν. Και αυτό δείχνει πόσο καθολικοί είναι τελικά οι νόμοι της φύσης.
Η μελέτη, δημοσιευμένη στο PNAS, δεν προσφέρει απλώς μια νέα μέθοδο μέτρησης, αλλά ανοίγει ένα παράθυρο σε έναν κόσμο που συνήθως μένει κρυμμένος.
