Τι θα γινόταν αν ο χωροχρόνος, αυτή η εντυπωσιακή «ύφανση» που ενώνει τον χώρο με τον χρόνο, δεν υπήρχε πραγματικά; Αν δεν ήταν ένα φυσικό αντικείμενο που κάμπτεται, παραμορφώνεται και επιτρέπει ταξίδια μέσα του, αλλά απλώς ένα μαθηματικό μοντέλο που περιγράφει το πώς συμβαίνουν τα γεγονότα; Αυτή είναι η προκλητική ιδέα που φέρνει στο προσκήνιο μια πρόσφατη ανάλυση στο The Conversation, η οποία επιχειρεί να ξεκαθαρίσει έναν από τους βαθύτερους εννοιολογικούς κόμπους της σύγχρονης φυσικής και φιλοσοφίας.
Η βασική θέση είναι ριζοσπαστική: ο χωροχρόνος δεν «υπάρχει». Δεν είναι κάτι που βρίσκεται εκεί έξω, περιμένοντας να το ανακαλύψουμε ή να το παραμορφώσουμε. Είναι απλώς ένας χάρτης, ένα εργαλείο που κατασκευάσαμε για να περιγράψουμε πώς συμβαίνουν τα πράγματα στο Σύμπαν. Όπως και η παλιά ιδέα της ουράνιας σφαίρας, είναι ένας τρόπος να οργανώνουμε την εμπειρία μας, όχι μια πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας.
Αυτό που προκαλεί τη μεγαλύτερη σύγχυση, σύμφωνα με τους ερευνητές, είναι το πώς χρησιμοποιούμε τη λέξη «υπάρχω». Είναι εύκολο να φανταστούμε ότι γεγονότα όπως η γέννηση ενός αστεριού ή η στιγμή που κλείνουμε ένα διακόπτη «υπάρχουν» κάπου στον χωροχρόνο, σαν τοποθεσίες που θα μπορούσαμε, θεωρητικά, να επισκεφτούμε. Αυτή η ιδέα βρίσκεται πίσω από σχεδόν κάθε ιστορία επιστημονικής φαντασίας για ταξίδια στον χρόνο: το παρελθόν και το μέλλον απεικονίζονται σαν μέρη του ίδιου υφάσματος, διαθέσιμα για επίσκεψη αν διαθέτουμε την κατάλληλη τεχνολογία.
Ακόμα και οι φιλόσοφοι, επισημαίνει το άρθρο, συχνά παγιδεύονται σε αυτή τη γλωσσική ψευδαίσθηση. Σχολές σκέψης όπως ο αιωνιοκρατισμός θεωρούν ότι όλα τα γεγονότα (παρελθόντα, παρόντα και μελλοντικά) υπάρχουν ταυτόχρονα. Η θεωρία του «αναπτυσσόμενου μπλοκ» υποστηρίζει πως μόνο το παρελθόν και το παρόν υπάρχουν, ενώ το μέλλον θα προστεθεί σταδιακά. Ο «παροντισμός» από την άλλη υποστηρίζει ότι υπάρχει μόνο η τρέχουσα στιγμή. Κι όμως, όλες αυτές οι θεωρίες βασίζονται σε μια κοινή παρανόηση: αντιμετωπίζουν τα γεγονότα σαν αντικείμενα.
Στη φυσική, ο χωροχρόνος ορίζεται ως η ολότητα όλων των γεγονότων, από το Big Bang μέχρι το πιο μακρινό μέλλον, καταγεγραμμένων σε ένα τετραδιάστατο πλέγμα. Είναι ένας μαθηματικός χάρτης που περιγράφει πού και πότε συνέβη κάτι, όχι το ίδιο το «κάτι». Στο χαρτί ενός φυσικού, κάθε γεγονός αντιστοιχεί σε ένα σημείο. Αν ενώσεις αυτά τα σημεία, δημιουργείς μια μια καμπύλη που δείχνει την πορεία ενός αντικειμένου μέσα στον χρόνο.
Όμως το ερώτημα που θέτει το άρθρο είναι βαθύτερο: πρέπει να θεωρήσουμε ότι αυτός ο χάρτης «υπάρχει» με τον ίδιο τρόπο που υπάρχει το αντικείμενο που περιγράφει; Όπως δεν θα λέγαμε ότι ένας γεωγραφικός χάρτης «υπάρχει» με τον ίδιο τρόπο που υπάρχει η ίδια η Γη, έτσι και ο χωροχρόνος δεν είναι το Σύμπαν, αλλά το εργαλείο που χρησιμοποιούμε για να το περιγράψουμε.
Το πρόβλημα πηγάζει από τη γλώσσα μας. Όταν λέμε ότι «ένα γεγονός συνέβη», εννοούμε μια διαδικασία που έχει αρχή και τέλος. Όταν όμως λέμε ότι «ένα γεγονός υπάρχει», του αποδίδουμε ιδιότητες αντικειμένου, διάρκειας, παρουσίας, υλικότητας. Αυτή η μεταφορά οδηγεί σε φιλοσοφικά παράδοξα, όπως τα γνωστά χρονικά παράδοξα: αν το παρελθόν «υπάρχει», γιατί να μην μπορούμε να το επισκεφθούμε; Αν το μέλλον υπάρχει ήδη, τότε τι σημαίνει η ελευθερία επιλογής;
Η απάντηση, σύμφωνα με το άρθρο, είναι ότι τα γεγονότα δεν υπάρχουν. Συμβαίνουν. Είναι στιγμές μέσα σε έναν ήδη υπαρκτό κόσμο, όχι πράγματα μέσα σε ένα φανταστικό τετραδιάστατο αντικείμενο. Ο χωροχρόνος είναι η καταγραφή αυτών των στιγμών, ένα μοντέλο που μας επιτρέπει να μετρήσουμε αποστάσεις, να υπολογίσουμε χρόνους και να κατανοήσουμε σχέσεις αιτίου-αποτελέσματος.
Αν δεχτούμε αυτή τη διάκριση, πολλά από τα μεγάλα φιλοσοφικά ερωτήματα γύρω από τον χρόνο αλλάζουν ριζικά. Οι αντιπαραθέσεις για το αν «το παρελθόν υπάρχει» ή «αν ο χρόνος ρέει πραγματικά» χάνουν το νόημά τους, γιατί ξεκινούν από μια εσφαλμένη παραδοχή: ότι τα γεγονότα είναι πράγματα. Στην πραγματικότητα, ο χρόνος δεν είναι ένα ρεύμα μέσα στο οποίο κινούμαστε, αλλά μια σειρά σχέσεων ανάμεσα σε γεγονότα που συμβαίνουν σε έναν υπαρκτό κόσμο.
Ακόμα και η γενική θεωρία της σχετικότητας, η οποία συχνά ερμηνεύεται σαν απόδειξη ότι ο χωροχρόνος είναι «πραγματικός», δεν απαιτεί κάτι τέτοιο. Είναι μια μαθηματική θεωρία που περιγράφει πώς κατανέμεται και πώς καμπυλώνεται η ύλη, όχι μια δήλωση ότι το ίδιο το τετραδιάστατο συνεχές «υπάρχει» ως φυσικό αντικείμενο.
Η φυσική δεν χρειάζεται τον χωροχρόνο ως υπαρκτό πράγμα για να λειτουργήσει. Αυτό που χρειάζεται είναι ένα αξιόπιστο μοντέλο για να περιγράψει πώς τα γεγονότα συμβαίνουν, πώς μετρώνται αποστάσεις και διάρκειες, πώς συγκρίνονται διαφορετικές τροχιές μέσα στο σύμπαν. Αν σταματήσουμε να μιλάμε για τον χωροχρόνο σαν να είναι υλικό αντικείμενο και τον αναγνωρίσουμε ως εννοιολογικό εργαλείο, η φυσική γίνεται πιο καθαρή χωρίς να χάνει τίποτα από την προβλεπτική της δύναμη.
[source]
