Το Νόμπελ Χημείας 2025 απονεμήθηκε στους Susumu Kitagawa, Richard Robson και Omar Yaghi για μια ανακάλυψη που μπορεί να επηρεάσει βαθιά το μέλλον της ενέργειας, της περιβαλλοντικής προστασίας και των υλικών υψηλής τεχνολογίας. Οι τρεις επιστήμονες τιμήθηκαν για την ανάπτυξη των λεγόμενων μεταλο-οργανικών πλαισίων (MOFs) — μιας νέας κατηγορίας μοριακών δομών με τεράστια εσωτερικά κενά, μέσα από τα οποία μπορούν να ρέουν αέρια και χημικές ενώσεις.
Αυτές οι «πορώδεις» αρχιτεκτονικές κατασκευές υπόσχονται να δώσουν λύσεις σε μερικές από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της εποχής μας: από τη συλλογή νερού από τον αέρα σε άνυδρες περιοχές, μέχρι την παγίδευση διοξειδίου του άνθρακα ή την αποθήκευση τοξικών αερίων με ασφαλή τρόπο. Οι εφαρμογές τους εκτείνονται επίσης στην καταλυτική χημεία, στην απορρύπανση υδάτων, αλλά και στη βιομηχανία ηλεκτρονικών, όπου μπορούν να συγκρατούν επικίνδυνες ουσίες που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή ημιαγωγών.
«Τα MOFs ανοίγουν έναν εντελώς νέο δρόμο στη χημεία των υλικών, επιτρέποντας τη δημιουργία κατά παραγγελία δομών με μοναδικές λειτουργίες», δήλωσε ο Heiner Linke, πρόεδρος της Επιτροπής Νόμπελ Χημείας. «Η ανακάλυψη αυτή ενώνει τη θεμελιώδη επιστήμη με πρακτικές λύσεις για την αειφορία».
Η ιστορία της ανακάλυψης ξεκινά το 1989, όταν ο Richard Robson, τότε ερευνητής στη Μελβούρνη, αποφάσισε να εξετάσει πώς μπορούν να συνδυαστούν οι ιδιότητες των ατόμων για να δημιουργηθούν νέα είδη κρυσταλλικών δομών. Συνδύασε θετικά φορτισμένα ιόντα χαλκού με ένα τετραπλό οργανικό μόριο, του οποίου τα άκρα συνδέονταν ισχυρά με τον χαλκό. Το αποτέλεσμα ήταν ένας εξαιρετικά συμμετρικός κρύσταλλος, γεμάτος μικροσκοπικές κοιλότητες, κάτι σαν «διαμάντι» γεμάτο με άδειους χώρους.
Η αρχική του δημιουργία ήταν εντυπωσιακή αλλά ασταθής, καθώς το υλικό κατέρρεε εύκολα. Εδώ μπήκαν στο προσκήνιο οι Susumu Kitagawa και Omar Yaghi, που ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον, μεταξύ 1992 και 2003, κατάφεραν να σταθεροποιήσουν και να εξελίξουν τη μέθοδο. Ο Kitagawa απέδειξε ότι τα αέρια μπορούν να εισέρχονται και να εξέρχονται από τις κοιλότητες αυτών των δομών, ενώ προέβλεψε ότι θα μπορούσαν να κατασκευαστούν MOFs με ευελιξία και ελεγχόμενη διαπερατότητα. Ο Yaghi, από την πλευρά του, ανέπτυξε μια εξαιρετικά σταθερή εκδοχή και απέδειξε πως τα MOFs μπορούν να σχεδιαστούν με «λογική σχεδίαση» για να αποκτούν νέες ιδιότητες κατά βούληση.
Από τότε, οι χημικοί σε όλο τον κόσμο έχουν δημιουργήσει δεκάδες χιλιάδες διαφορετικά MOFs, καθένα με εξειδικευμένες λειτουργίες. Μερικά από αυτά χρησιμοποιούνται ήδη πειραματικά για την απομάκρυνση των PFAS – γνωστών και ως «αιώνιων ρύπων» – από το νερό, ενώ άλλα αναπτύσσονται για την αποδόμηση φαρμακευτικών υπολειμμάτων ή για τη δέσμευση διοξειδίου του άνθρακα στις βιομηχανικές εγκαταστάσεις.
Σύμφωνα με τους ειδικούς, η δυνατότητα των MOFs να «φυλακίζουν» μόρια CO₂ μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στη μείωση των εκπομπών και να αποτελέσει ένα από τα πιο υποσχόμενα εργαλεία για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Άλλα πειραματικά σχέδια αξιοποιούν τα ίδια υλικά για τη συλλογή υγρασίας από την ατμόσφαιρα σε ερήμους, όπου η πρόσβαση στο νερό είναι περιορισμένη.
Ωστόσο, οι εφαρμογές τους δεν περιορίζονται στην πράσινη τεχνολογία. Στη βιομηχανία των ηλεκτρονικών, για παράδειγμα, τα MOFs μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ασφαλή αποθήκευση ή απορρόφηση τοξικών αερίων που χρειάζονται στην παραγωγή ημιαγωγών. Παράλληλα, η δυνατότητα των MOFs να λειτουργούν ως καταλύτες μπορεί να οδηγήσει σε νέες, πιο βιώσιμες χημικές διεργασίες, μειώνοντας την ενεργειακή κατανάλωση και τα απόβλητα.
Το φετινό Νόμπελ δεν αφορά μια πρόσφατη ανακάλυψη, αλλά αναγνωρίζει τη μακροχρόνια πορεία μιας ιδέας που χρειάστηκε δεκαετίες για να ωριμάσει και να αποδείξει την αξία της. Ενδεικτικά, η πρόταση του Robson του 1989 θεωρήθηκε τότε περισσότερο «περίεργη» παρά επαναστατική. Τρεις δεκαετίες μετά, η σημασία της είναι πλέον αδιαμφισβήτητη.
[via]
